Schennis, spot en willekeur

Majesteitschennis. Een terugblik

Majesteitschennis bestaat al duizenden jaren. In het antieke Romeinse recht stond het bekend als crimen laesae maiestatis.  In de tijd van de Romeinse republiek (circa 500-27 voor Christus) stelde een wet (lex maiestatis) de aantasting van de maiestas (hoogheid of soevereiniteit) strafbaar met de bedoeling het staatshoofd en de overheid te beschermen. Aanvankelijk was de wet zeker niet bedoeld om het staatshoofd en de overheid in bescherming te nemen. Dat veranderde pas in de eerste eeuw van onze jaartelling toen persoonlijke beledigingen van de keizer steeds meer als majesteitsschennis, zoals wij dat ervaren, werd opgevat. Door de eeuwen heen werden de straffen voor majesteitschennis draconischer. Er vloeide veel bloed. De afrekening van prins Maurits met Johan van Oldenbarnevelt, die in 1619 werd onthoofd, valt ook in de categorie majesteitsschennis.

Toen Nederland in 1813 Willem I als koning in de maag kreeg gesplitst was er nog geen wet die belediging van het staatshoofd strafbaar stelde. Wellicht was dat ook niet nodig. Zoals A.W.P. Weitzel, minister onder Willem III, eens stelde: ‘men kan in Nederland veel kwaad zeggen van Jezus Christus, van den Heiligen Geest, zelfs van den Goeden God, zonder dat iemand het u ernstig kwalijk neemt, maar het Huis van Oranje staat eenige sporten hoger in de openbare mening.’

De vrijheid van drukpers en meningsuiting ligt sinds 1848 in de Grondwet verankerd. Critici van het overheidsbeleid en de monarchie waren sindsdien in principe vrij om hun mening te geven zonder dat ze bang hoefden te zijn voor gevangenisstraf of boetes. Wel zette het ‘dagbladzegel’, een extreem zware belasting op kranten, al sinds 1812 een rem op kritische uitlatingen. Kranten waren alleen betaalbaar voor de rijke bovenlaag. Behalve een verkapte maatregel om kritiek op het regeringsbeleid en de koning (toen nog zo’n beetje een pot nat) te dempen voorkwam het dagbladzegel ook dat er nieuwe kranten werden opgericht. Pas in 1869 werd het dagbladzegel – zeer tegen de zin van Willem III – afgeschaft. Hij vreesde voor politiek gestook in de pers.

Vijf jaar cel
Willem I, zijn grootvader, moest ook al niets van een vrije pers hebben wat bleek uit zijn ‘drukperswetten’ uit 1829 en 1830 op grond waarvan de rechter critici van de monarchie voor maximaal vijf jaar achter de tralies kon zetten. De angst voor een vrije pers moet er goed in hebben gezeten bij de Oranjes want de drukperswetten kwamen immers nog eens bovenop het beruchte dagbladzegel. Willem I voerde de drukperswetten in omdat ongevraagde kritiek op zijn beleid hem ergerde.

Onder Willem II zijn tal van mensen op grond van de beide drukperswettenwetten veroordeeld. Het roepen van ‘weg met de koning, leve de republiek’ beschouwde de rechter als smadend en honend voor de koning, net als de bewering in kranten dat de regering zich niet aan de grondwet hield.

Sinds 1881 kon de rechter belediging van de majesteit veroordelen op grond van 111, 112 en 113 van het Wetboek van Strafrecht. Op ‘opzettelijke belediging’ van de koning stond – net als onder de drukperswetten – een maximale gevangenisstraf van vijf jaar. Het beledigen van ’s konings echtgenoot, zijn troonopvolger of diens echtgenote kon iemand volgens artikel 112 voor vier jaar in de cel doen belanden. Belediging in geschrifte of door afbeeldingen (spotprenten) werd volgens artikel 113 bestraft met een jaar achter de tralies. Voor alle drie de categorieën konden ook boetes worden opgelegd. Pas in 2020 verdwenen artikel 111 t/m 113 uit het strafrecht. Majesteitsschennis is nog steeds strafbaar maar wordt nu gelijkgesteld met belediging van een ambtenaar in functie.

Uitbuitingspiramide
Veel van wat destijds als majesteitsschennis werd opgevat (en door de rechter als zodanig veroordeeld), vond zijn oorsprong in armoede, werkloosheid, honger en de belabberde  sociale omstandigheden waarin het gros van de Nederlandse bevolking leefde. De weelde waarin de koning en zijn familie baadde, was voor de opkomende socialistische beweging een steen des aanstoots. Duur én overbodig. De koning stond aan de top van wat als een uitbuitingspiramide werd beschouwd. Hij fungeerde als een sociale bliksemafleider die nodig was om het volk zand in de ogen te strooien. De monarch moest het incapabele bestuur van de ministers buiten zicht houden.

Het verlichte despotisme van Willem I en II bood weinig uitzicht op verbeteringen. Kritiek leveren op maatschappelijke misstanden (niet zelden ‘majesteitsschennis’ in de ogen van de overheid) was echter lastig bij gebrek aan geschikte media. Steeds weer werd ‘majesteitsschennis’ gebruikt voor het onderdrukken van kritiek, die de autoriteiten dan voor het gemak definieerden als hoon, smaad of laster jegens de koning. Het was vooral een instrument om de linkse oppositie, die ook nog eens anti-monarchistisch was, de mond te snoeren. Ook Vrouwe Justitia koesterde een uitgesproken afkeer van politiek links. Om vervolging te voorkomen, vermeden critici vaak om de koning expliciet te noemen. Maar het was altijd glashelder wie ze op de korrel namen, ook al gebruikten ze gefingeerde namen.

Asmodée
Jan de Vries mag met recht een kwelgeest van de monarchie en de toenmalige regeringen worden genoemd. Zijn stukken waren in de eerste plaats sociaal bewogen. Bij zijn vele veroordelingen van sociale en politieke misstanden doopte hij zijn pen gretig in de meest giftige inkt. Tegen de monarchie trok hij van leer als een instituut dat faalde en dat bovendien een sta-in-de-weg was voor de democratie. Op 3 mei 1854 kwam het eerste nummer uit van zijn weekblad Asmodée, dat met kennelijk genoegen de grenzen opzocht van wat de overheid wilde tolereren. De Vries had toen al een aantal kritische pamfletten onder het pseudoniem ‘Asmodée’ op zijn naam staan. Een dag na de publicatie van de eerste Asmodée kwam de politie hem arresteren; niet vanwege dat nummer maar voor de publicatie van een pamflet dat de woede van de koning had gewekt.

De Vries voerde zijn eigen verdediging en citeerde voor de rechtbank een stuk uit zijn gewraakte pamflet Standbeeld in een zak waarin de lezer van toen moeiteloos de weduwe van Willem II en diens zoon koning Willem III herkende. De Vries beweerde niet te snappen dat de rechters in de grove, onbehouwen, slechtgemanierde man uit zijn pamflet koning Willem III zagen. Hij stond paf. Zagen de rechters hun koning echt als een ‘ruw, onbeschaamd, liederlijk’ mens? Schande! Majesteitsschennis zelfs. De Vries kreeg drie jaar cel, ging in hoger beroep, verloor en vluchtte naar België.

Lege kolommen
De bekendste majesteitsschender uit die tijd was ongetwijfeld Domela Nieuwenhuis, socialist en hoofdredacteur van Recht voor allen. Tijdens zijn vele lezingen in het land ageerde Domela Nieuwenhuis standaard tegen een of meerdere van de ‘vijf K’s’ die zijn weerzin opwekten: Kapitaal, Kazerne, Kerk, Kroeg en Koning. Zijn blad was ook uiterst kritisch op de pers die het volk voortdurend aanspoorde openlijk hun ontembare Oranjeliefde te belijden. Waarom moest het volk weten dat de koning jonge vogeltjes had gekocht en graag lange wandelingen maakte, in blakende gezondheid verkeerde, maar niettemin ‘toch ieder jaar tot herstel van die blakende (?) gezondheid een lange kuur in een buitenlandsche badplaats doet’. Onze huidige koning neemt gemiddeld vijftien weken vakantie per jaar maar moet in deze voorvader zijn absolute meerdere erkennen. Er volgde nog een reeks voorbeelden waarna de krant concludeerde dat het ‘slechts zinnelooze en zoutelooze berichten [zijn] omtrent handelingen van Z.M. die noch eerbied, noch toewijding, noch eenige geestdrift kunnen uitlokken voor iemand die zo weinig van zijn baantje maakt’. De zinsnede van ‘het baantje’ leverde Domela een jaar gevangenis op. Het was volgens de rechter  ‘boosaardig en openbaar smaden, honen en lasteren van de persoon des konings’.

Het overlijden van Willem III (1890) bood Recht voor allen een nieuwe kans: ‘Het leven van koning Willem III den Groote, in al deszelfs hooge betekenis voor het Volk geschetst’. Het stuk bestond alleen uit een kop, de kolom eronder was leeg. Niets te melden. Er onder stond: ‘Vervolg hiernamaals.’

Het pamflet Uit het leven van koning Gorilla, waarin een Willem III als een liederlijk mens wordt neergezet is zo bekend dat ik het hier alleen maar noem. Niemand werd er trouwens voor vervolgd. Vermoedelijk omdat een handige advocaat op veel dingen had kunnen wijzen die gewoon  niet ontkend konden worden. Een rechtszaak zou een te groot risico zijn.

Alexander Cohen, corrector bij Recht voor allen, werd wel vervolgd vanwege Gorilla. Toen het rijtuig van de koning hem in Den Haag passeerde (september, 1887), riep hij: ‘Leve Domela Nieuwenhuis! Leve het socialisme! Weg met Gorilla!’ Hij werd subiet voor de rechter gesleept. Cohen voerde zijn eigen spitsvondige en zonder meer hilarische verdediging. Zo zei hij: ‘De schrille tegenstelling tusschen dien ellendigen Gorilla, en onzen grijzen, voortreffelijken vorst schoot me plotseling in de gedachte toen ik de eer had Z.M. te aanschouwen en deed me uitroepen ‘weg met Gorilla!’ (selbstverständlich op den koning in ’t bewuste boekje doelende), en juist wilde ik verder uiting geven aan ’t gevoel dat me bezielde, door uit volle borst te juichen: ‘Leve Willem III!’ Dat ging echter niet meer want toen was hij  al door agenten gevloerd. Cohen kreeg een half jaar cel en vluchtte naar het buitenland. Het liep overigens slecht met hem af: Cohen stierf als overtuigd monarchist.

Acrobaten
In augustus 1892 verscheen het eerste nummer van het ‘humoristisch satiriek weekblad’ De Roode Duivel. In het vignet van zijn blad prijkte: ‘Ontmaskering! Geen Genade!’ Later voegde hoofdredacteur Louis Maximiliaan Hermans daar nog aan toe: ‘tegen troon!, tegen beurs!, tegen altaar!’ Volgens Hermans was alle leed in de samenleving aan die trits te danken. Als een stille uitdaging aan het OM stond Hermans’ adres pontificaal op de voorpagina. Het kwetsen, tarten, minachten en beledigen van koningin-moeder Emma en haar dochter Wilhelmina bereikte onder Hermans’ gedreven leiding superieure hoogtes.

Hermans heeft het verhaal de wereld ingebracht dat niet Willem III, maar jonkheer S.M.S. de Ranitz, adjudant en particulier secretaris van Willem III (en later van Emma), de biologische vader van Wilhelmina zou zijn. De koning zou door zijn veelvuldig bordeelbezoeken en buitenechtelijke contacten (destijds een publiek geheim) een geslachtsziekte hebben opgelopen, wat het hem – zo suggereerde Hermans – onmogelijk maakte nog kinderen te verwekken.

Herhaaldelijk duikt De Ranitz op in de kolommen van De Roode Duivel, vaak als ‘sjikkeretaris’, ‘Jonkheer van ‘t Rasphuis’ (of kortweg ‘Raspie’), en al in het eerste nummer als de ‘partikulier sekretaris’. Hermans noemde De Ranitz nooit bij naam, maar iedereen wist wie hij met ‘sjikkeretaris’ enzovoort bedoelde. Duidelijk was eveneens dat hij met de ‘Koningin van het Kikkerland’ koningin Emma bedoelde.

‘Een koningin ons welbekend,
Een moffen-weduwvrouw
Die gaf aan ‘t hof een heerlijk feest,
Na ‘t eindigen der rouw.

Haar man was dood, den ouden aap
Steeg op naar ‘s Hemels sfeer
En de koningin zag zich getroost,
Door een hooggeboren heer.

Zij had een kind, doch zoo men zei,
Was dat van d’ouwe niet
Nu zoo iets is aan menig hof
Zoo’n groot mirakel niet.’

In september 1895 ging Hermans volgens het O.M. over de schreef met een spotprent. Dat was opvallend want Hermans had zich vaak veel grover over het koningshuis uitgelaten dan in dat cartoon. Het OM besloot tot vervolging omdat Hermans Emma en haar dochter als acrobaten in dansrokjes had afgebeeld, met daaronder de tekst: ‘Gaat dat zien! Gaat dat zien! Eenig in geheel Nederland!’ Hermans ging een half jaar achter de tralies. Toen hij vrijkwam wachtte een menigte hem op om hem te huldigen.

Drank en branie
Dankzij mannen als De Vries, Domela Nieuwenhuis, Hermans en Cohen (de ruimte ontbreekt om hier de vele anderen te noemen) bloeide de majesteitsschennis in de laatste decennia van de negentiende eeuw welig. Daarna werd het een stuk minder. Met enige regelmaat werd proces-verbaal opgemaakt of een arrestatie verricht, maar het kwam zelden tot een veroordeling, ook omdat de voorvallen tamelijk onschuldig waren. Niet zelden was er drank en branie in het spel. Een enkele maal moest iemand voor enkele weken of maanden naar het cachot. Het linkse deel van de Tweede Kamer nam menigmaal fors stelling tegen de monarchie maar van de kant van de confessionelen en liberalen viel weinig kritiek te horen.
De SDAP nam in 1933 afscheid van haar republikeinse standpunt; de partij verzette zich althans niet langer tegen de monarchie als staatsvorm. Pas in de jaren zestig gaf Nieuw Links het oude streven weer kortstondig enige glans, maar onder de gevestigde Kamerleden vond het geen of nauwelijks weerklank. Het verzet van de communisten tegen de monarchie als staatsvorm hield stand tot 1937. Sindsdien had de vestiging van een republiek geen politieke prioriteit meer. Vechten tegen de bierkaai levert geen stemmen op.

Imaazje
In de jaren zestig, toen de Provobeweging opkwam en links weer opgang deed, nam de kritiek en ‘dus’ de majesteitsschennis weer toe. De befaamde Rookbom die het zicht op de huwelijksrijtoer van Beatrix en Claus door Amsterdam kortstondig belemmerde, was het beroemdste geval. De rechter veroordeelde het stel dat de bom had gegooid op grond van de vuurwerkwet. Niet wegens majesteitsschennis terwijl daar toch alle reden toe was. In de Provotijd nam het aantal gevallen sterk toe. In de vijf jaar vóór de opkomst van Provo (1960 tot en met 1964) kreeg het OM te maken met in totaal twintig zaken, waarvan er vijf werden berecht. In de vijf jaar na de opkomst van Provo (1965-1969) steeg het aantal geregistreerde gevallen naar 74. Daarvan werden er 58 geseponeerd. In 1969 stond het aantal zaken alweer ongeveer gelijk aan de tijd van voor Provo: drie berechtingen en vier sepots. De maximumstraf van vijf jaar heeft de rechter sinds de invoering van straffen in 1881 nooit uitgedeeld. Een van de vaste medewerkers van dit blad roerde zich ook: Roel van Duijn werd preventief gearresteerd omdat het vermoeden bestond dat hij van plan was majesteitsschennis te plegen. Toen hij met een vriendin, Carla, door de Kalverstraat liep kregen ze plotseling prinses Beatrix in het vizier. ‘Dat is Beatrix!’ riep Carla. Van Duijn: ‘Dus ze bestaat werkelijk! Ik heb altijd gedacht dat ze maar een imaazje was.’ Nee dus.‘Een paar minuten later beseften we dat we een provokatiemogelijkheid van een presenteerblaadje hadden laten vallen. We liepen haastig de Kalverstraat door, maar de prinses was gevlogen. Toch was de kans op een weliswaar secundairprovokatie nog niet verkeken.’
Van Duijn zag een auto met een AA-nummerbord staan en besloot Beatrix op te wachten om haar een ‘eksemplaar’ van de door Provo opgestelde Troonrede aan te bieden. Zover kwam het niet. Een overvalwagen voerde Roel af naar het bureau Warmoesstraat. Na een uur in een cel te hebben gezeten mocht hij zonder enige vorm van verklaring of excuus vertrekken. Als de politie je preventief van de straat plukt wordt je als provo het plegen van majesteitsschennis bijna onmogelijk gemaakt.

Hoer
In het Juliana-tijdperk (1948-1980) hebben de autoriteiten meer dan honderd keer actie ondernomen op grond van artikel 111-113. Slechts een daarvan leidde tot een veroordeling. Circa 85 van die gevallen speelden zich af in de woelige jaren zestig. De periode Beatrix (1980-2013) was daarentegen uitgesproken majesteitsschennisluw. In 2007 seponeerde het Openbaar Ministerie een zaak tegen een jonge journaliste die over de Dam paradeerde in een T-shirt met de tekst: ‘Beatrix is een hoer’. Ze wilde een discussie met het publiek uitlokken. Het OM stuurde haar ongestraft naar huis. Kort daarvoor – het was de aanleiding voor de ‘provocatie’ van het internetblad Spunk – had de Amsterdamse politierechter een man tot vierhonderd euro boete veroordeeld omdat hij ‘de koningin van Nederland’ voor hoer had uitgemaakt. Ook had hij gezegd anale seks met haar te willen hebben. Het een is niet erger dan het ander, zou je zeggen, maar het verschil was (vermoedelijk) dat de journaliste toegang had tot de media. Daar werd kennelijk rekening mee gehouden.
Dat bleek ook toen Hans Teeuwen in een cabaretvoorstelling beweerde anale seks met de koningin te hebben gehad. Daar had hij dorst van gekregen: ‘Majesteit, ga eens bier halen!’ Op zulke momenten was Beatrix – ‘een geile slet’ volgens Teeuwen – ‘ook mijn koningin’. Kennelijk bang voor taferelen in de rechtszaal ging het OM niet tot actie over. Ook Sander van de Pavert is met zijn LuckyTV nooit voor de rechter gesleurd. Te bekend.

Majesteitsschennis en willekeur zijn altijd onverbrekelijk met elkaar verbonden geweest. Met recht had het weinig te maken.

Dit artikel verscheen eerder in De Republikein, september 2024

Het cartoon is van Ruben L. Oppenheimer, gepubliceerd op X, 14-06-2016